Wat gebeurt er met het menselijk lichaam nadat het begraven is? Veel mensen staan misschien liever niet stil bij die vraag, maar Hayley Mickleburgh houdt zich er juist dagelijks mee bezig. Kennis over de ontbinding van het lichaam is namelijk van grote waarde: niet alleen voor archeologisch onderzoek, maar ook voor het oplossen van bijvoorbeeld moordzaken. ‘Aan hand van de staat van ontbinding van een lichaam kunnen we bijvoorbeeld inschatten hoe lang geleden iemand overleden is’, legt Mickleburgh uit. ‘In een forensisch onderzoek is dat natuurlijk heel belangrijke informatie.’

Op een bodyfarm in Texas (zie kader) onderzoekt ze hoe het menselijk lichaam vergaat in verschillende omstandigheden: bijvoorbeeld rechtop zittend of juist liggend, in een kuil samen met andere lichamen, of alleen, en blootgesteld aan de elementen.

Mickleburgh: ‘Al die factoren zijn van grote invloed op het ontbindingsproces, en uiteindelijk op de archeologische sporen, maar we weten nog veel te weinig over hoe dat precies werkt. Daarom breng ik de ontbinding van die verschillende lichamen heel nauwkeurig in kaart.’ Die informatie is cruciaal om graven goed te kunnen interpreteren, legt Mickleburgh uit: ‘Hiermee kunnen we de sporen van natuurlijke processen, zoals de ontbinding van het lichaam, beter onderscheiden van de sporen van menselijk handelen, zoals begravingsrituelen of geweldsincidenten.’

Massagraven opsporen vanuit de lucht

Op dit moment richt Mickleburghs onderzoek zich op massagraven: graven waarin meerdere lichamen samen zijn begraven, zonder kist. Op de bodyfarm legde ze een aantal van dit soort graven aan, met zes donorlichamen per graf. ‘Archeologisch gezien zijn massagraven heel complex’, vertelt ze. ‘Er liggen verschillende lichamen dicht bij elkaar, en dat maakt het heel ingewikkeld om een massagraf op te graven en individuen uit elkaar te houden. Bovendien ontbinden lichamen in een massagraf anders dan wanneer ze apart liggen. Er zijn bijvoorbeeld veel meer verschillende bacteriën actief, en de warmte kan er hoger oplopen. Lichamen die aan de rand van een massagraf liggen ontbinden ook weer anders, sneller, dan lichamen in het midden ervan.’

En zo zijn er nog talloze andere dingen die we nog niet goed weten over massagraven, vertelt Mickleburgh. ‘Bijvoorbeeld hoe we ze het beste kunnen opsporen: op het land of vanuit de lucht? Vooral in oorlogsgebieden, waar geen toegang is over land en er alleen satelliet- of dronebeelden beschikbaar zijn, zou het heel nuttig zijn als we massagraven vanuit de lucht beter kunnen detecteren. Op die manier zouden we namelijk al vroeg in een conflictsituatie of bij mensenrechtenschendingen bewijs kunnen verzamelen van het aanleggen van massagraven. Hoe we vanuit de lucht kunnen vaststellen of iets echt een massagraf is, onderzoek ik ook op de bodyfarm, door massagraven vanuit de lucht te bekijken en ze te vergelijken met lege graven en individuele graven.’

Een virtueel massagraf

Wat het opsporen en opgraven van massagraven bemoeilijkt, vertelt de onderzoeker, is dat in conflictsituaties vaak geen forensisch archeologisch team beschikbaar om de graven te onderzoeken. ‘Vaak zijn het politiemensen of andere lokale autoriteiten die zo’n onderzoek moeten uitvoeren, terwijl die meestal niet getraind zijn in het opgraven van massagraven. Ik wil hen kunnen ondersteunen met een toegankelijke training, waarin ze op hun smartphone stap voor stap krijgen uitgelegd wat er moet gebeuren: in welke volgorde je de opgraving moet doen, wat er moet gebeuren met voorwerpen die je vindt in het graf, vanuit welke hoeken je foto’s moet maken. Dat soort dingen is heel belangrijk, want bewijsmateriaal dat in het opgraafproces niet op de juiste manier is gedocumenteerd, wordt verworpen door bijvoorbeeld het Internationaal Strafhof.’

Zo’n training is Mickleburgh (naast archeoloog ook 3D-visualisatiespecialist) op dit moment aan het ontwikkelen, in de vorm van een virtueel massagraf. In haar onderzoek op de bodyfarm documenteerde ze een massagraf heel nauwkeurig in 3D: van ieder afzonderlijk botje van ieder lichaam legde ze op verschillende momenten in de tijd de plek en positie vast, en maakte er vervolgens met 3D-software een virtuele reconstructie van. ‘Mijn doel is daar een interactieve VR-omgeving van te maken, waarin mensen kunnen leren hoe je te werk gaat bij het opgraven van een massagraf. Bovendien kunnen we in zo’n virtuele reconstructie de nieuwste wetenschappelijke inzichten en data uit verschillende disciplines samenbrengen, en wetenschappelijke hypotheses toetsen.’

‘Samen met de International Commission on Missing Persons, die zich bezighoudt met het opgraven van massagraven wereldwijd, wil ik in de toekomst mijn VR-training testen en inzetten bij lokale partners in het buitenland’, vertelt Mickleburgh. ‘Dat willen we zo snel mogelijk gaan doen, want hoe eerder je een massagraf kunt opgraven, hoe groter de kans dat je mensen nog kunt identificeren en geweldsincidenten kunt aantonen. Wereldwijd zijn er tienduizenden massagraven, waar de lichamen van vele duizenden mensen in liggen die nog niet geïdentificeerd zijn.’

Respect voor lichaamsdonoren

Tien jaar geleden was Mickleburgh de eerste archeoloog die onderzoek deed op een bodyfarm, en nog steeds is ze een van de weinigen wereldwijd. Het is bijzonder werk, vertelt ze, dat haar natuurlijk ook persoonlijk raakt.

‘De ontbinding van het lichaam lijkt griezelig, en de dood angstaanjagend, maar ik heb door dit werk vooral enorme respect gekregen voor de lichaamsdonoren en de onderzoekers en first responders die in ontzettend moeilijke omstandigheden hun werk uitvoeren. Ik vind het daarom ook niet eng. Het heeft ook iets heel moois: de donoren kiezen er heel bewust voor om hun lichaam beschikbaar te stellen aan het onderzoek, omdat ze ook na hun dood willen helpen, en die keuze bewonder ik. Ik ben er trots op dat ik hiermee kan bijdragen aan goed, en wetenschappelijk robuust onderzoek naar contexten van enorm menselijk leed en verdriet. Dit soort onderzoek is hard nodig.’

Wil je meer weten over het onderzoek op een bodyfarm? Tv-programma De Kennis van Nu bezocht Mickleburgh een aantal jaar geleden op de bodyfarm in Texas.